برترى کثرت دعا بر کثرت نماز و قرائت قرآن

در میان روایات مرتبط با موضوع دعاء به احادیثی با مضمون برتری دعاء بر کثرت نماز و قرائت قرآن برمی خوریم.
براستی این برتری به چه معناست؟
ابتدا روایات مورد بحث را مرور میکنیم:

1. مستطرفات السرائر عن برید العجلی: قُلتُ لِأَبی جَعفَرٍ علیه السلام: أیُّهُما أفضَلُ فِی الصَّلاةِ، کَثرَةُ القِراءَةِ، أو طولُ اللَّبثِ فِی الرُّکوعِ وَالسُّجودِ؟
قالَ: فَقالَ: کَثرَةُ اللَّبثِ فِی الرُّکوعِ وَالسُّجودِ فِی الصَّلاةِ أفضَلُ، أما تَسمَعُ لِقَولِ اللّه‏ِ عز و جل: «فَاقْرَءُواْ مَا تَیَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقِیمُواْ الصَّلَوةَ»(1)، إنَّما عَنى بِإِقامَةِ الصَّلاةِ طولَ اللَّبثِ فِی الرُّکوعِ وَالسُّجودِ. قالَ: قُلتُ: فَأَیُّهُما أفضَلُ کَثرَةُ القِراءَةِ أو کَثرَةُ الدُّعاءِ؟
فَقالَ علیه السلام: کَثرَةُ الدُّعاءِ أفضَلُ، أما تَسمَعُ لِقَولِ اللّه‏ِ تَعالى لِنَبِیِّهِ صلى الله علیه و آله: «قُلْ مَا یَعْبَؤُاْ بِکُمْ رَبِّى لَوْلاَ دُعَاؤُکُمْ»(2)
مستطرفات السرائر ـ به نقل از بُرید عجلى ـ: به امام باقر علیه‏السلام گفتم: کدام یک در نماز فضیلتش بیشتر است: قرائتِ بسیار یا طول دادن رکوع و سجود؟
فرمود: «طول دادن رکوع و سجود در نماز، فضیلتش بیشتر است. آیا این فرموده خداوند را نشنیده‏اى که: «پس، هرچه از آن (قرآن) میسّر شد، بخوانید و نماز را بر پا دارید»؟ مقصود از بر پا داشتن نماز، طول دادن رکوع و سجود است».
گفتم: قرائتِ بسیار، فضیلتش بیشتر است یا دعاى بسیار؟
فرمود: «دعاىِ بسیار، فضیلتش بیشتر است. آیا این سخن خداوند متعال به پیامبرش را نشنیده‏اى که: «بگو: اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمى‏کند»؟».

2. تهذیب الأحکام عن معاویة بن عمّار: قُلتُ لِأَبی عَبدِ اللّه‏ِ علیه السلام: رَجُلانِ(3) افتَتَحَا الصَّلاةَ فی ساعَةٍ واحِدَةٍ، فَتَلا هذَا القُرآنَ فَکانَت تِلاوَتُهُ أکثَرَ مِن دُعائِهِ، ودَعا هذا أکثَرَ فَکانَ دُعاؤُهُ أکثَرَ مِن تِلاوَتِهِ، ثُمَّ انصَرَفا فی ساعَةٍ واحِدَةٍ، أیُّهُما أفضَلُ؟ قالَ: کُلٌّ فیهِ فَضلٌ، کُلٌّ حَسَنٌ. قُلتُ: إنّی قَد عَلِمتُ أنَّ کُلاًّ حَسَنٌ وأنَّ کُلاًّ فیهِ فَضلٌ.فَقالَ: الدُّعاءُ أفضَلُ، أما سَمِعتَ قَولَ اللّه‏ِ عز و جل: «وَ قَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِى سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ»؟! هِیَ وَاللّه‏ِ العِبادَةُ، هِیَ وَاللّه‏ِ أفضَلُ، هِیَ وَاللّه‏ِ أفضَلُ، ألَیسَت هِیَ العِبادَةَ؟! هِیَ وَاللّه‏ِ العِبادَةُ، هِیَ وَاللّه‏ِ العِبادَةُ، ألَیسَت هِیَ أشَدَّهُنَّ؟! هِیَ وَاللّه‏ِ أشَدُّهُنَّ، هِیَ وَاللّه‏ِ أشَدُّهُنَّ.(4)
تهذیب الأحکام ـ به نقل از معاویة بن عمّار ـ: به امام صادق علیه‏السلام گفتم: دو نفر، هم‏زمان شروع به خواندن نماز مى‏کنند. یکى تلاوتِ قرآنش بیشتر از دعا کردن اوست و دیگرى، دعا کردنش بیشتر از تلاوتش است و هر دو، هم‏زمان، نماز را به پایان مى‏برند. کدام یک فضیلتشان بیشتر است؟
فرمود: «هر دو فضیلت دارد. هر دو خوب است».
گفتم: من هم مى‏دانم که هر دو خوب است و هر دو فضیلت دارد.
فرمود: «دعا، فضیلتش بیشتر است. مگر نشنیده‏اى این سخن خداوند را که: «و پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا پاسختان دهم. همانا کسانى که از عبادت من گردن‏فرازى مى‏کنند، به زودى با خوارى به دوزخ در مى‏آیند»؟! به خدا سوگند که دعا، عبادت است. به خدا سوگند که دعا، برتر است. به خدا سوگند که دعا، برتر است. مگر دعا، عبادت نیست؟! به خدا سوگند که دعا، عبادت است. به خدا سوگند که آن، عبادت است. مگر دعا، قوى‏ترین عبادت نیست؟! به خدا سوگند که دعا، قوى‏ترینِ عبادات است. به خدا سوگند که آن، قوى‏ترینِ عبادات است.

3. تهذیب الأحکام عن عبید بن زرارة عن الإمام الصادق علیه السلام ـ أنَّهُ سَأَلَهُ عَن رَجُلَینِ قامَ أحَدُهُما یُصَلّی حَتّى أصبَحَ وَالآخَرُ جالِسٌ یَدعو، أیُّهُما أفضَلُ؟ قالَ: الدُّعاءُ أفضَلُ.(5)
تهذیب الأحکام ـ به نقل از عبید بن زراره ـ: از امام صادق علیه‏السلام پرسیدم: دو نفر، یکى تا به صبح، نماز مى‏خواند و دیگرى مى‏نشیند و دعا مى‏کند. کدام‏یک برتر است؟
فرمود: «دعا کردن، برتر است».

4. الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه السلام: قالَ لِیَ العالِمُ علیه السلام: الدُّعاءُ أفضَلُ مِن قِراءَةِ القُرآنِ؛ لاِنَّ اللّه‏َ جَلَّ وعَزَّ یَقولُ: «قُلْ مَا یَعْبَؤُاْ بِکُمْ رَبِّى لَوْلاَ دُعَاؤُکُمْ فَقَدْ کَذَّبْتُمْ فَسَوْفَ یَکُونُ لِزَامَا»(6).
الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه‏السلام: عالم (امام رضا) علیه‏السلام به من فرمود: دعا کردن، برتر از قرآن خواندن است؛ چرا که خداوند مى‏فرماید: «بگو: اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمى‏کند. در حقیقت، شما به تکذیب پرداخته‏اید و به زودى [عذاب بر شما] لازم خواهد شد».

بررسی و تحلیل روایات

همان طور که ملاحظه شد، حدیث اول و دوم، دلالت دارند بر این که کثرت دعا در نماز، بر کثرت قرائت قرآن، ترجیح دارد و حدیث سوم، دلالت دارد بر این که کثرت دعا مطلقا بر کثرت نمازهاى مستحبّى برترى دارد و حدیث چهارم، صراحت دارد در این که مطلقِ دعا، بر مطلقِ قرائت قرآن، مقدّم است..
در مقابل این احادیث، حدیث دیگرى از پیامبر خدا نقل شده که ظاهرا دلالت بر ارجحیت قرائت قرآن بر دعا دارد. متن آن حدیث این است:

أفضَلُ عِبادَةِ اُمَّتی بَعدَ قِراءَةِ القُرآنِ الدُّعاءُ، ثُمَّ قَرَأَ رَسولُ اللّه‏ِ صلى‏الله‏علیه‏و‏آله: «ادْعُونِى أَسْتَجِبْ لَکُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِى سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ». ألا تَرى أنَّ الدُّعاءَ هُوَ العِبادَةُ؟(7)
برترین عبادت امّت من، پس از تلاوت قرآن، دعاست. آن گاه، پیامبر خدا این آیه را تلاوت کرد: «مرا بخوانید که شما را اجابت مى‏کنم. همانا کسانى که از پرستش من کبر مى‏ورزند، به زودى، به خوارى وارد دوزخ مى‏شوند». مگر نمى‏بینى که دعا، همان عبادت است؟

همچنین، دسته دیگرى از احادیث، به طور مطلق، دلالت بر این دارند که نماز، بهترین چیزى است که در دین درنظر گرفته شده و بدان توصیه شده است و هر کسى مى‏تواند به میزان توان و همّتش از آن بهره‏مند گردد؛(8) اما با تأمل، روشن مى‏شود که تعارضى میان این احادیث نیست و مراد از برترى در این‏جا برترىِ مطلق نیست؛ لیکن فهم دقیق این برترى، نیازمند توجّه به دو نکته است:

1. قرآن، برنامه زندگى و دستورالعمل همه عبادات و از جمله دعاست و افزون بر این، خواندن بخشى از قرآن در نماز، واجب است.

2. احادیث برترىِ دعا بر نماز یا قرآن، از پیشوایانى صادر شده که از یک سو، با رویکردى مبتنى بر اعتدال، براى هریک از دعا و قرآن و نماز واجب و مستحب، در زندگى عملى خود، جایگاهى ویژه قرار داده‏اند؛ و از سوى دیگر، از چنان مرتبه‏اى برخوردار هستند که هرگز میان دو کار شایسته و شایسته‏تر قرار نمى‏گیرند، مگر آن که شایسته‏ترینِ آنها را برمى گزینند.

بنا بر این، به قرینه شخصیت گوینده این احادیث، یقینا مقصود از احادیثى که دعا را بر قرائتْ ترجیح مى‏دهند، این نیست که بهتر است پیروان قرآن به کلّى قرائت این کتاب آسمانى را کنار بگذارند و یا نسبت به آن، اهتمام بلیغى نداشته باشند و به دعا که فضیلت بیشترى دارد بپردازند؛ بلکه مقصود، آن است که اگر هر یک از این سه، به میزانى که به طور واجب یا مستحبْ لازم است، انجام گرفت و آن گاه در فرصتى، امر، دایر بین یکى از این سه بود، دعا مقدّم است؛ زیرا پرداختن به دعا ـ که روح عبادت است و انسان را از استکبار، دور مى‏کند و به فروتنى در برابر حق، وا مى‏دارد ـ سخت‏تر از قرائت قرآن است و فضیلت بیشترى دارد.

به دیگر سخن، حدیث اول و دوم و چهارم این باب و حدیث مورد بحث، همه در واقع، یک مطلب را مى‏گویند و آن، این است که پس از اداى مقدار لازم از نماز و قرائت قرآن و پس از برقرارى نوعى تعادل در اهتمام به هر یک از این سه، دعا بر قرائت قرآن و نماز مستحبّى تقدم دارد. همچنین مقصود از حدیث سوم، برترى دعا بر کثرت نمازهاى مستحبى است. گفتنى است که هیچ‏یک این روایات، بجز حدیث دوم، از نظر سند، صحیح نیستند.

برخى نیز ـ در جمع میان روایات یاد شده، در عین تأکید بر نسبى بودن برترى هر یک از دعا یا نماز و قرآن ـ این احتمال را مطرح مى‏سازند که چه بسا مخاطبان این سه دسته احادیث، متفاوت بوده‏اند و پیشوایان ما، متناسب با این که کسى دعا یا نماز یا قرآن را در جایگاه شایسته‏اش مورد عنایت و اهتمام قرار نمى‏داد، با توصیه و تأکیدى فزون‏تر و به اصطلاح، به روش « چکش تعادل»، وى را مخاطب مى‏ساختند. از جمله قراین این سخن، آن است که دعا ـ که مستلزم فروتنى انسان در برابر حق و دورى از استکبار است ـ عملى است دشوارتر و نیازمند به حالى سخت‏تر از حال قرائت و نماز. از این رو، دعا، جز در نزد خواصّ مؤمنان، کمتر مورد توجّه و اهتمام بوده است، به خلاف قرآن و نماز که پیوسته مورد توجّه توده مسلمانان بوده‏اند؛ زیرا توصیه‏هاى پیامبر صلى‏الله‏علیه‏و‏آله واهل بیت علیهم‏السلام از یک سو و تأکیدات برخى حکّام و خلفا براى جا انداختن شعار «حَسبُنا کتابُ اللّه‏»(9) و کوشش‏هایى از این قبیل از سوى دیگر، موجب شده‏اند که در میان امّت اسلام، اهتمام به قرآن و نماز، بیش از دعا باشد. والله هو العالم.